“Lối Khác” của Hà Nguyên Du
hay là óc não và xương thịt của một thi nhân
_________________ Lê Mộng Nguyên *
Để giới thiệu thơ Hà Nguyên Du, tôi xin trích
những dòng sau đây mà Du Tử Lê - thay lời tựa - đã quan sát và giải phẫu một cách tinh vi cuộc đời mới của nhà thơ họ Hà, được
định cư tại Hoa Kỳ năm 1990 (theo chương trình H.O. 5) : « Nơi cõi
thịt xương mới này, mặt nào đó, đã mang lại đời thơ Hà Nguyên Du những lượng
máu sáng tạo cần thiết, cho tiến trình tự hủy để tựu thành một lên đường khác.
Mất gì trên đôi tay thơ ?
Những con chữ nghiệt ngã, mờ mịt kia ?
Xuôi tay trắng nốt còn chia...
Ơi ! kinh khấn nguyện chẳng lừa tâm thân
Em tưng tiu, bước xa, gần
Ta trên lối khác, sinh phần gương, sao... (Lối Khác, tr. 13)
Thơ óc não, thơ dệt bằng từ ngữ chọn lọc,
thể văn nhiều lúc cần cù nhưng không kiểu cách, trong sự tìm kiếm một phương
pháp diễn tả tình đời và tình người hoàn toàn đặc biệt, bao giờ cũng thiết
thật, trung thành với lý tưởng, với quá khứ thương đau mà nhà thơ không muốn
quên, với cuộc đời sống mới mà người đương xây dựng, can đảm và đầy hứa hẹn.
Qua « Mấy Đoạn Sử Thi »
(Tr. 55-61), tác giả hồi ký ngày 13/09/77
(Mười Ba/Chín/Bảy Bảy, tr. 55) trong ngục tù của tinh thần và xác thể :
Tưởng như cá rục man, vi
Tưởng như chim rũ phơi thây trong lồng
Ai ngờ ra tạm cái khung
Hoang mang vây khép, phập phồng bủa giăng
Còn nói gì đến ngày 07/07/82 (Bảy/ Bảy/Tám
Hai, tr. 57) ông vẫn còn sống dưới chế độ chà đạp con người và tình cảm, cho
nên sự toan làm giải thoát là mục đích của mỗi ngày :
Lò mò bước mạo hiểm cùng
Miệng chai nhỏ nhắn, mênh mông lọt vào
Tuổi tên vượt khỏi biên, rào
Bàn tay độ sẳn, nghĩa hào bao dung
Dẫu xô mà đỡ bằng không... ?
Cho đến những ngày 16-23/11/90 (Mười Sáu
& Hăm Ba / Mười Một / Chín Mươi, tr. 59) Hà Nguyên Du được trả về tự do
và từ hồi ấy, sinh sống tại Mỹ Quốc,
quyết tâm đi tìm một « lối khác » cho đời mình. Nhà thơ diễn tả nỗi mừng vui của kẻ vừa thoát địa ngục, được chấp nhận vào cõi thiên đường, sáng lạng
:
Thoát đi từng đợt , từng đoàn
Ta như kẻ chết phục hoàn hồi dương
Thoạt tiên ngỡ đúng thiên đường
Vỡ ra, dẫu thế còn hơn ngục nhà !
Dù cày, dù kéo vẫn là
Vẫn như bốn bể, sóng hòa tự do...
Hà Nguyên Du là ai ?
Tôi hân hạnh biết nhà thơ qua Vương Thu Thủy (một
nữ nghệ sĩ điêu khắc và thơ mà nhạc sĩ Trịnh Hưng đã giới thiệu cho độc
giả Nghệ Thuật, trong số 61, th.
04-1999) sau một chuyến đi từ Pháp qua Quận Cam vào khoảng tháng 05-1999, được
thi sĩ Hà Nguyên Du và Tổng thư ký Trần Ngọc thuộc Trung tâm Văn bút Việt Nam
(Hải ngoại) đón tiếp với sự có mặt của nhạc sĩ lão thành chủ tịch Nguyễn Hiền
và những nghệ sĩ ở Cali (x. nhật báo « Miền Nam Cali » ngày 15 th.
05-1999). Lúc trở về Paris, VTT chuyển trao cho
tôi một bản thi tập « Lối
Khác » do tác giả Hà Nguyên Du đề tặng (Tựa Du Tử Lê, Bìa Khánh
Trường, Trình bày Đoàn Duy Hiệp, Phụ bản Cao Bá Minh, Lê Khánh Thư, Khánh
Trường, Quang Trường, Nhạc Vũ Thành An, Hoàng Linh Duy, Trần Huy Đức, Đỗ Lễ,
Ngô Văn Tín, Nhà Xuất bản Tân Thư, Hoa Kỳ 1998). Thi phẩm HND gồm có 91 bài
(thật là phong phú) trong đó 15 bài được phổ nhạc. Thơ họ Hà như tôi đã
nói trên, rất kích thích tâm thần, nhưng
đọc qua đọc lại nhiều lần quả thật thích
thú, và từ giây phút đó sẽ mến phục, mến cảm, mến yêu. Theo tiểu sử tóm tắt ở
trang Bìa cuối, HND bắt đầu làm thơ từ hồi rất trẻ và đã đăng trên nhiều báo
lừng danh ở quốc nội (trước ngày 30/04/1975) và hải ngoại (từ năm 1990) với bút
hiệu Mộng Yên Hà. Ông là người đã sáng lập - cùng với Nhất Chính, Hoàng triều
Dương, Nguyễn Thanh Tùng - Đông Tây Thời Báo năm 1992, đã cho in Trong Mùa Lá Xanh (sách tập hợp, 1970)
và sẽ xuất bản : Anh Biết, Em Yêu Dấu
(thơ), Bóng Trắng Trong Tâm Hồn Đen
(tập truyện) và Cho Em Bài Sonnet
(tuyển tập nhạc từ những bài thơ được phổ). Vừa rồi, thi bản Cho Tôi Bài Tango (thơ HND, Nguyễn Hiền
phổ nhạc) đăng trong Nghệ Thuật số 64, th. 07-1999, tr. 52, được nhạc sĩ Lê
Dinh khen ngợi (đó là một bảo đảm quan trọng cho tương lai). Trong số 65, th.
08-1999 (NT, tr. 31) vừa qua, chúng ta lại được thưởng thức thêm những câu thơ
đẹp của Hà Nguyên Du trong Đã Rồi Một Cánh Chim Bay, như :
... Đâu rồi suối cũ, trăng xưa ?
Thêm ta chức tước, đâu vừa thiên hương
Nguyệt tà, dương xế, mây buông
Ta, em hát mãi, khúc buồn thiên thu...
Tác giả « Lối Khác » không những đã
đạt được một lối khác cho đời mình mà còn đạt được một lối khác cho thi ca Việt
Nam. Hà Nguyên Du thi sĩ không tương tự với ai trong vườn thơ nước nhà. Tôi đã
cố tìm kiếm và đọc lại các văn thi sĩ trong « Thi
Nhân Việt Nam »(Hoài Thanh-Hoài Chân), trong 5 Bộ « Nhà Văn Hiện Đại »(Vũ Ngọc Phan), trong 9 Tập « Việt Nam Thi Nhân Tiền Chiến »
(Nguyễn Tấn Long, Nguyễn Hữu Trọng), để đi tới một so sánh nào (có thể) với HND
nhưng phải thú thật là rất khó khăn. Trừ phi Đoàn Phú Tứ (có lẽ) với mấy câu
tuyệt vời trong « Màu Thời
Gian »: Màu thời gian không xanh /
Màu thời gian tím ngát / Hương
thời gian không nồng / Hương thời gian
thanh thanh mà theo Hoài Thanh-Hoài Chân
: « Người xem thơ cũng biết rằng
đây là hình ảnh một đôi mẩu đời, nhưng hình ảnh mờ quá không thể đoán những mẩu đời kia ra thế nào. Có khi cả ý
nghĩa bài thơ cũng không hiểu rõ ».
Sự so sánh hơi quá đáng này phải chấm dứt ngay ở đây : bởi vì - trái với
ĐPT - danh từ và từ ngữ của họ Hà rất sắc sảo, nhắm làm nổi bật bức tranh ông
phát họa cho đời. Hình ảnh nhà thơ để lại cho hậu thế, với thể văn làm trội lên
tình người, thật giống nét vẽ của Daumier trong thế kỷ thứ 19.
Trong lãnh vực nhân tình, Hà Nguyên Du đã
để gia đình trên tất cả, vì thi tập « Lối
Khác » trước hết được tác giả « kính dâng hương hồn cha cho gia
đình, mẹ, các em cùng vợ và hai con ». Thân phụ yêu dấu của nhà
thơ đã mất (vì chế độ bạo tàn) ngày 10/12/86, là một vết thương lòng không bao
giờ hàn gắn :
Gọi con, cha trút hơi cùng...
Cha ơi ! vĩnh biệt nghìn trùng sinh ly
Bao lâu chăm sóc cận kề
Tưởng như cha khỏe cha về với con
Đâu ngờ cha mãi đi luôn
Con như muốn chết theo dồn nỗi đau...
(Mười / Chạp /
Tám Sáu, tr. 58)
May thay
! Hạnh phúc mới đã đến với nhà thơ trên đất khách quê người, và ngày 24/06/95
(5 năm sau lúc định cư tại Westminster-California), tuổi vừa tứ tuần, chàng gặp
nàng trong một tình yêu vĩnh cửu :
Bốn mươi năm đã chẳng là...
Em chênh ánh nguyệt, anh tà bóng dương
Chảy chung ta, một dòng thương
Gói chung ta, gối canh trường, tử sinh
Đến đâu trên đoạn đường tình ? (Hăm Bốn / Sáu / Chín Lăm, tr. 60)
Đến “bạc đầu,
răng long“ ? Hạnh phúc hiện tại, hạnh phúc tràn đầy ! Ngày 23/04/96, chỉ
gần một năm sau ngày hôn phối, nhà thơ sung sướng được làm cha lần đầu :
Tôi mừng run, mắt rơi thưa
Khi con cất tiếng tu oa chào đời
Làm cha, cảm thú tuyệt vời
Đáng yêu, đáng sống làm người, nuôi con.
(Hăm Ba / Tư /
Chín Sáu, tr. 61)
Hà
Nguyên Du làm thơ rất nhiều để ca tụng tình yêu xưa, tình yêu mới, tình yêu tự
đáy lòng : Thơ ta / Xung động...
/
Ngục trần oan khiên / Thơ ta
/ Mãi ngát hương, hiền / Khai
thông /
Cho máu trăm miền về tim... (Thơ Ta, tr. 10), vì : Yêu người như một bài thơ / Cho
ta thức trắng đêm chờ ý tuôn (Yêu Người,
tr. 12); và một khi đã yêu, chàng muốn đặt một vòng hoa hậu lên trên đầu nàng,
xây dựng một biệt thự nguy nga cho riêng người yêu dấu :
Bàn tay có một ngón dài
Tim anh chỉ có một ngai cho nàng
Ngai cho em, chiếc ngai vàng
Tình cho em cả kho tàng trong anh
...
Bàn tay có một ngón dài
Đảo
anh có một lâu đài riêng em
Riêng
cho em, một con tim
Một
kho báu quí chờ em trị vì (Lối Khác, tr.
40-41)
Nhưng giọt lệ chia ly hay mường tượng chia
ly ám ảnh tâm hồn nhà thơ họ Hà, đeo đuổi hứng cảm của người thi sĩ đã từng
sống biết bao trạng huống đau buồn nơi quê cha đất tổ, mỗi khi gặp gỡ người
thương, một buổi chiều mưa gió :
Đôi mắt mưa buồn, đôi môi chợt tím
Xa cách ai ngờ nước mắt đầy vơi
Anh mơ ước thành loài chim bay đến
Bay đến bên em lau lệ sầu rơi (Đôi Mắt Mưa, tr. 85).
Thôi thì thôi, cứ : Khóc đi em cho nghiêng thành quách đổ / Khóc
cho vơi nỗi khổ tự bao giờ / Cho anh còn tiếp tục với bài thơ / Cho
anh nhớ muôn đời đôi môi tím (Nhan Sắc,
tr. 84). Cái khóc của nàng cũng đã thành một nguồn thơ rất lãng mạn của Hà Nguyên
Du : Giọt cuối em tràn ly ta / Sầu
lai láng giữa muôn hoa ngạt ngào / Em đi
gió lộng chiều nao / Ngàn con bướm mộng rơi vào mưa hoang (Giọt Cuối Em Tràn Ly Ta, tr. 47). Thơ tình
mà đượm màu triết lý và êm đẹp như thế chỉ có tác giả “Lối Khác”mới sáng tạo
được một cách “não lòng”(tr. 46) với họa sĩ Quang Trường (phụ bản, tr. 89) :
Rồi theo gió bạt mây ngàn
Tôi như hoang thú gọi đàn, bơ vơ
Say trăng rừng, tắm suối thơ
Hồn hoang lạnh mãi thêu tơ dệt vàng
Nghe tình như vết thương loang
Nghe tôi cáo phó, tôi tang chế buồn...
Và còn biết bao những vần thơ hay đẹp tặng
nàng, trong một tình yêu muôn thuở mà
nhà thơ ôm ấp ngày đêm : Em cho gì giữa
cơn mưa ? / Mà nghe nặng trút vì chưa muốn
tàn ! (Ví Dầu Tình Ta, tr. 43), hoặc
: Em khóc tình ta / Em
hòa mắt lệ / Em đi hoang phế / Anh
đến dương tà / Em khóc ngày mai / Anh hoài ước vọng / Em
khao khát sống / Anh thiết trần ai (Em Khóc Ngày Mai, tr. 115). Trong“Em Và Mãi Mãi“õ (tr. 69), nhà thơ tự
hỏi :
Đâu hạnh phúc trần gian mà ta đợi ?
Đời tàn phai rũ cánh mộng bay xa
Trong nuối tiếc tình cưu mang trọn kiếp
Em lấp đầy mãi mãi núi sông ta...
Nhưng tình quê hương không
bao giờ phai lạt, mặc dầu xa cách muôn trùng, người vẫn tiếp tục :
Mơ một đời về bên mái nhà
Tha hồ mình tắm nước quê thơm
Tình như huyết thống cây và lá
Ngàn năm thắm thiết mầm xanh đơm (Mơ Hạt Bụi, tr. 100).
Nhưng HND không quên được nỗi thống khổ của
dân mình, của những người thân yêu lúc ông còn là tù nhân đày đọa của một chế
độ khinh miệt nhân quyền :
Ơi ! quê nhà rách tủa áo, trơ thây !
Em ngọc quí chợt nhiên là sỏi cuội !
Mẹ vẫn thân cò mệt nhoài; hai buổi !
Ta gông cùm, tàn úa hết hoa niên ! (Một Bức Tranh, tr. 78).
Cũng như phần đông những
đồng bào chúng ta đã phải bỏ nhà xa nước, kéo lê cuộc sống nơi quê người, ngày
nào thi nhân lại không hướng mắt về cố đô, thành phố hồi xưa biểu hiệu của dân
chủ tự do, của hạnh phúc của mỗi con người :
Sài gòn trong mơ, Sài gòn trong thơ
Ngày về xa không, ngày về có gần
Nước mắt em sa, nụ cười anh lịm
Dấu chấm than như cột cờ không chân !
...
Sài gòn trong mơ, Sài gòn trong thơ
Người
về bao lâu, đời mẹ có còn
Tóc
rối em rơi, bạc đầu anh rụng
Dấu
chấm than như lệ hờn anh rơi ! (Sài gòn trong mơ, Sài gòn
trong thơ, tr. 81-82) (Nguyệt san Nghệ Thuật, số 66, tháng 9-1999).
_________________________________________ Lê
Mộng Nguyên
* Nhạc sĩ, GS
Hàn Lâm Tiến sĩ Quốc Gia Khoa Học Chính Trị, nguyên Luật sư Tòa Thượng Thẩm Paris
